بازدیدها: 4
جایگاه ایزدان در آیین زرتشت (بخش اول)
مفهوم ایزد در آیین زرتشت یکی از انگاره های مهم به حساب می آید. با این وجود، بر خلاف امشاسپندان که گاهی، همان ایزدان تصور می گردند، هیچ گاه در بخش گاهانی اوستا نشانه ای از این مفهوم یافت نمی شود. از این رو تلاش می شود که در نوشتار حاضر، این آموزه زرتشتی مورد بررسی قرار گیرد.
معنای ایزد
واژه «ایزد» به معنای «پرستیده شده» و «درخور پرستش» است. این واژه با «یسن»، «یشت» و «یزد» هم ریشه می باشد. در زبان فارسی، گاهی این کلمه را معادل «فرشته» هم در نظر می گیرند. اما از آن رو که واژه «فرشته» به معنای «قاصد» و «فرستاده» است و بیشتر به فرهنگ دینی اسلامی باز می گردد، برای تشخیص و تفکیک آن از مفهوم زرتشتی آن، بهتر است که برای اشاره به آن، همان کلمه «ایزد» بکار رود.
ایزدان از یک منظر به دو دسته کلی تقسیم می شوند:
برخی از ایزدان هند و ایرانیان نخستین متعلق به رسوم عبادی (آتش، آبان، هئومه، گئوش اورون) بودند و برخی دیگر به پدیده های طبیعی، تشخص می بخشیدند. به عنوان مثال، «واته»، به عنوان ایزد باد تصور می شد و مورد پرستش قرار می گرفت.
جایگاه ایزدان در کیش زرتشت
ایزدان بسیاری در یشت ها نیایش می شوند. این وجودهای مقدس در آیین زرتشت، گاهی از چنان استقلال و جایگاه برجسته ای برخوردار می باشند که می توانند نیایش کنندگان خویش را یاری کنند و یا مخالفان را مجازات نمایند. به همین دلیل است که پیروان دین زرتشت باید برای آن ها قربانی کنند تا از برکت آن ها بهره مند گردند.
برخی معتقدند که امشاسپندان، دسته ای از ایزدان هستند. به اعتقاد این گروه، امشاسپندان در مقایسه با دیگر ایزدان از جایگاه والاتری برخوردار می باشند. اما در این میان، برخی دیگر نیز امشاسپندان را مینوانی متفاوت با ایزدان تصور می کنند. به هر ترتیب، از آن جا که تعریفی مشخص و ثابت برای امشاسپندان وجود ندارد، نمی توان به قطع گفت که آیا می توان آن ها را در دسته ایزدان تصور نمود یا باید آن ها را مینوانی متفاوت دانست.
با این وجود، آن چه که در اوستای متأخر مشهود است، این است که هر کدام از امشاسپندان، دشمنانی دارند و یارانی. دشمنان آن ها از دیوان و یاران آن ها از ایزدان هستند.
به عنوان مثال، ایزد ماه، گوش و رام، یاری کنندگان بهمن امشاسپند هستند و دیو اَکَه مَنَه، دشمن اوست.
در باور ایرانیان باستان، هر یک از روزهای یک ماه، بنام یکی از ایزدان بود. چرا که تصور می شد هر روز بوسیله یکی از ایزدان مورد محافظت قرار می گرفت.
به عنوان مثال، دومین روز از ماه، «بهمن» نام می گرفت. حال اگر این روز در ماه بهمن نیز می بود، یعنی دومین روز از ماه بهمن، جشن بزرگی برگزار می شد. این جشن در زبان فارسی، «بهمنگان» نام دارد.
ایزدان از منظری دیگر به دو دسته مینوی و جهانی تقسیم می شوند:
ایزدان مینوی، حافظ رفتارها و مفاهیم مینوی از قبیل رَشَن (2)، وَرَهرام (3)، آخشتی (4) و دَئنا (5) هستند و ایزدان مادی، پاسدار مفاهیم مادی مانند هُوَخشترا (6)، مَنگها (7) و تیشتر (8) می باشند.
در آیین مزدایی، ایزدان همچون امشاسپندان، مذکر و مؤنث هستند. به عنوان مثال، ایزد آسمان و ایزد آتش، مذکر و ایزد سپیده دم، مؤنث است.
معروف ترین این مینوان عبارتند از:
- مهر یا میترا: مهم ترین خدایان آریایی است. میترا از ایزدانی است که پیش از کیش زرتشت نیز مورد پرستش قرار می گرفت و پس از مرگ زرتشت، دوباره جایگاه خود را بدست آورد. مهر یا میترا، کوشا، درست، باشکوه و بدون گذشت و پاسدار راستی و پیمان است. در دنیا نیز پاسدار نور و نگهبان کشت زار است.
- سروش، آموزگار و پیام آور دین است. او گوش جهانی همه اشوان و نیکوکاران و آورنده پیام های اهورایی است. آرزوی زرتشت آن است که مردمان طوری رفتار کنند که سروش با آن ها در ارتباط باشد.
موضوعات مرتبط:
جایگاه ایزدان در آیین زرتشت (بخش دوم)
پی نوشت ها:
1) مجموعه گات ها و یسنای هفت هات را اوستای قدیم می نامند. این بخش از اوستا، از نظر نگارش و زمان به هم نزدیک تر می باشند.
2) به معنای راستی است.
3) به معنای پیروزی است.
4) به معنای صلح و آشتی است.
5) به معنای وجدان یا دین است.
6) به معنای خورشید است.
7) به معنای ماه است.
8) به معنای باران است.
منابع:
- بویس، م. (1381)، زرتشتیان باورها و آداب دینی آن ها، انتشارات ققنوس، تهران، ص 29-36
- منجزی، ع. (1384)، پژوهشی در کیش زرتشت، انتشارات زمزم هدایت، قم، ص 70-73
- رضایی، ج. (1348)، ایزدان در آیین زرتشتی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال شانزدهم، شماره 5 و 6، ص 576-593
- لاجوردی، ف. (1396)، جایگاه امشاسپندان در جهان شناسی مزدایی و نقش آن ها در سلوک فردی، جاویدان خرد، شماره 31، ص 159-184
- خالقی، ح. (1395)، رویکرد اندیشمندان زرتشتی به توحید مبدأ، پژوهش های ادیانی، سال چهارم، شماره 8، ص 81-104
نویسنده: زهرا کامکار
