بازدیدها: 4

جایگاه ایزدان در آیین زرتشت (بخش دوم)

 

اقوام هند و ایرانی از قدیم الایام، عبادت خویش را تقدیم ایزدان می کردند. هند و ایرانیان نخستین، به شمار زیادی ایزد باور داشتند. برای بیان جایگاه ایزدان در آیین زرتشت باید گفت که در این کیش نیز همچون ادیان هندوایرانی، ایزدان یا موجودات «پرستش شده» فراوانی وجود دارد. این مینوان (1)، در رتبه سوم پس از اهورامزدا و امشاسپندان قرار می گیرند.

 

 

ایزدان و دوگانه پرستی

 

ثنویت یا دوگانه پرستی، امری است که به وضوح در اوستای متأخر مشاهده می شود. در این بخش از اوستا، ایزدان بسیاری مورد نیایش قرار می گیرند و پرستش می شوند. این در حالی است که در اوستای قدیم، اثری از این ایزدان یافت نمی شود.

 

البته شاید بیان گردد که که این ادعا نادرست است؛ چرا که اسامی تمامی امشاسپندان در بخش گاهانی اوستای متقدم ذکر می شود. حال آن که این دسته از مینوان، خود، بخشی از ایزدان هستند.

در پاسخ به این اشکال باید گفت:

هیچ قطعیتی در رابطه با ماهیت امشاسپندان وجود ندارد. به بیان روشن تر، برخی از بزرگان دین زرتشت، آن ها را عضوی از ایزدان می دانند و برخی دیگر، آن ها را فرشته و یا مینوانی دیگر تصور می کنند. بنابراین، تنها در صورتی که امشاسپندان را از جمله ایزدان تصور کنیم، می توان گفت که این ادعا نادرست است. حال آن که هیچ قطعیت و اجماع نظری در این رابطه وجود ندارد.

ضمن این که، در گاهان اسامی امشاسپندان، البته نه تحت عنوان مینوانی به نام امشاسپندان، بلکه صرفاً به عنوان برخی از مخلوقات برجسته و مقدس اهورامزدا، به روشنی بیان می شود. این در حالی است که نام ایزدان، نه به صورت مصداقی و نه تحت عنوان ایزد، در این بخش از اوستا یافت نمی شود.

 

به هر ترتیب، درست در نقطه مقابل گاهان، اوستای متأخر و به ویژه یشت ها، پر است از اسامی ایزدان و همچنین پرستش و نیایش آن ها.

 

ایزد مهر یا میترا، سرآمد این ایزدان است. میترا با هزار گوش و ده هزار چشم تصویر می شود که از روی مکانی بلند، از دشت ها نگهداری می کند. از این رو در متون پهلوی از این ایزد به عنوان داور آسمانی یاد می شود.

مهر یا میترا، ایزدی هند و ایرانی است. در ایران، مهر و در هند، میترا نامیده می شود. این ایزد، سه وظیفه موبدی، جنگاوری و برکت بخشی دارد. افزون بر این، مهر، ایزد رهایی بخشی است که گاهی به زمین می آید تا با کشتن گاو یا رهبری مردم، مردم را نجات بخشد.

نکته حائز اهمیت در این میان این است که ایزد مهر یا میترا در اوستای متأخر از چنان جایگاه والایی برخوردار است که گاهی با اهورامزدا هم تراز می شود.

 

 

ایزد میترا یا مهر

 

 

در مهر یشت می آید:

“ای سپیتمان! بدان هنگام که من مهر فراخ چراگاه را هستی بخشیدم، او را در شایستگی ستایش و برازندگی نیایش، برابر خود که اهوره مزدایم، بیافریدم“. (مهر یشت، کرده 1، بند 1)

 

همچنین در جای دیگر می آید:

“مهر فراخ چراگاه را می ستاییم که از «منثَره» آگاه است. زبان آور هزار گوش ده هزار چشم بُرزمند بلند بالایی که بر فراز برجی پهن ایستاده است. نگاهبان زورمندی که هرگز خواب به چشم او راه نیابد”. (مهر یشت، کرده 2، بند 7)

 

بنابراین، مهر یشت به وضوح از هم ترازی اهورامزدا و میترا سخن می گوید. این درست یکی از همان بخش هایی است که شائبه دوگانه پرست بودن زرتشتیان را قوت می بخشد.

 

از دیگر ایزدان برجسته در اوستای متأخر، اَرت (اَشی)، دختر اهورامزدا و خواهر امشاسپندان است. خویشکاری این ایزد، نگهداری از آب ها می باشد.

در ارت یشت می آید:

“اَشَیِ نیک، شهریار بزرگوار برزمند خوب ستوده را می ستاییم که چرخ ها [یِ گردونه اش]، خروشان [است]؛ که نیرومند، پاداش بخش، درمان گر، بسیار هوشمند و تواناست. اَشَی دختر اهورامزدا و خواهر امشاسپندان است…”. (ارت یشت، کرده 1، بند 1 و 2)

 

 

ایزد بعد که از جایگاه ویژه ای در میان دیگر ایزدان برخوردار است، رشن است. رشن، پسر اهورامزدا و آرمئیتی و همچنین برادر سروش، مهر، اشی و دَئِناست.

 

بنابراین، همان طور که مشخص است، در اوستای متأخر، افراد جدیدی در کنار اهورامزدا قرار می گیرند و این مسئله تا بدان جا پیش می رود که برخی از آن ها همچون میترا، هم تراز او نیز معرفی می شوند.

 

 

 

موضوعات مرتبط:

جایگاه ایزدان در آیین زرتشت (بخش اول)

 

 

پی نوشت ها:

1) در گاهان به معنای «عقل» و «اندیشه» است. اما به معنای «روحانی» و «آسمانی» نیز بکار می رود.

 

 

 

منابع:

• بویس، م. (1381)، زرتشتیان باورها و آداب دینی آن ها، انتشارات ققنوس، تهران، ص 29-36
• منجزی، ع. (1384)، پژوهشی در کیش زرتشت، انتشارات زمزم هدایت، قم، ص 70-73
• رضایی، ج. (1348)، ایزدان در آیین زرتشتی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال شانزدهم، شماره پنجم و ششم، ص 576-593
• لاجوردی، ف. (1396)، جایگاه امشاسپندان در جهان شناسی مزدایی و نقش آن ها در سلوک فردی، جاویدان خرد، شماره سی و یکم، ص 159-184
• خالقی، ح. (1395)، رویکرد اندیشمندان زرتشتی به توحید مبدأ، پژوهش های ادیانی، سال چهارم، شماره هشتم، ص 81-104
• مکی، م. (1390)، بررسی تطبیقی ایزدان سه گانه در ایران و ارمنستان در دوران باستان، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، سال هفتم، شماره بیست و دوم، ص 168-201
• رشنو، م. (1396)، ایزد رشن و جایگاه او در دین زرتشتی، زبان شناخت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هشتم، شماره اول، ص 107-124

 

نویسنده: زهرا کامکار