Visits: 5

نقش مکتب شیخیه در پیدایش بابیت و بهائیت

شیخیه از یک سو فرضیه جسد هورقلیایی را در خصوص حضرت حجت (عج) مطرح می کند و از سوی دیگر با بیان این عقیده، ارتباط مردم با امام زمان (ع) را جز برای رکن رابع یا شیعه کامل، ناممکن می داند. این دقیقاً زمینه مناسب برای ادعایی است که ابتدا علی محمد شیرازی (بنیان گذار بابیت) پس از آن، حسینعلی نوری (بنیان گذار بهائیت) مطرح نمودند. همین مسئله، یکی از دلایل روشن برای نقش و تأثیر مکتب شیخیه در پیدایش بابیت و بهائیت به شمار می آید.

مهدویت شخصی و مهدویت نوعی

از یک منظر در رابطه با مهدویت، دو نوع عقیده وجود دارد:

• مهدویت شخصی
• مهدویت نوعی

عقیده به مهدویت شخصی، باور مکتب شیعی است. به این معنا که در باور شیعه، امام مهدی (ع)، فرزند امام حسن عسگری (ع) است که متولد شده، تا کنون در قید حیات است و در آینده ظهور خواهد کرد.

در مقابل، بر اساس مهدویت نوعی که از جمله عقاید اهل سنت به شمار می رود، حضرت مهدی (عج) در آخرالزمان متولد خواهد شد و زمین را پر از عدل و داد خواهد نمود.

جسد هورقلیایی و رکن رابع، زمینه ساز پیدایش بابیت و بهائیت

اساساً زمانی که سخن از جسد هورقلیایی و غیرمادی برای حضرت مهدی (عج) به میان می آید، دیگر نمی توان مهدویت شخصی را متصور شد. به همین دلیل است که علی محمد شیرازی ابتدا خود را باب (۱) امام زمان نامید و پس از آن، ادعای مهدویت کرد. بر همین اساس است که عباس افندی، فرزند ارشد حسینعلی نوری، خطاب به فاضل شیرازی می نویسد که امام زمان (ع) در عالم وجود از جسمی برخوردار نیستند:

” در خصوص امام ثانی عشر استفسار نموده بودید. این تصور از اصل، در عالم جسم وجود نداشته، بلکه حضرت امام ثانی عشر در حین غیب بـود، امـا در عـالم جسـد تحققـی نداشت، بلکه بعضی از اکابر شیعیان در آن زمان محض محافظت ضـعفای نـاس چنـین مصلحت داشتند که آن شخص موجود در حین غیب را چنین ذکر نمایند که تصور شود که در حین جسم است“. (۵)

افزون براین، حسینعلی نوری نیز به همین دلیل است که امام زمان شیعیان را فردی موهوم می خواند و می نویسد:

“هزار سال اَو اَزید جمیع فِرَق اثنی عشریه نفس موهومی را که اصلا ً موجود نبـوده، مـع عیال و اطفال موهومه در مدآئن موهومه محل معین نمودنـد و سـاجد او بودنـد و اگـر نفسی انکار او می نمود، فتوای قتل می دادند. الاانّهم من عبده الاوهام فی کتاب ربک العلیم الخبیر“. (۳)

بهاء در جای دیگر می نویسد:

” حزب شیعه که خود را از فرقه ناجیه مرحومه می شمردند و افضل اهل عالم می دانستند، روایاتی نقل نمودند که هر نفسی قائل شود به این که موعود متولد می شود، کافر است و از دین خارج. این روایات سبب شد که جمعی را من غیر تقصیر و جرم شهید نمودنـد، تـا آن که نقطه اولی (۴) روح ماسواه فداه از فارس، از صلب شخص معصوم متولد شدند و دعوی قائمی نمودند. اذا خسر الذین اتّبعوا الظنون و الأوهام“. (۵)

بنابراین، ادعاهای شیخ احمد در خصوص جسد غیرمادی و مثالی حضرت حجت (ع) سبب شد تا برخی از همفکران و پیروان وی مهدویت نوعی را از کلام وی برداشت نمایند. چرا که تصور جسد هورقلیایی (غیرمادی) برای آن حضرت خواسته یا ناخواسته، قبول مرگ یا حالتی بین مرگ و حیات را در ذهن نقش می دهد. زیرا لازمه اعتقاد به غیرعنصری و غیرمادی بودن جسم حضرت، معادل پذیرش زنده نبودن ایشان در دنیاست.

از این رو علی محمد شیرازی ابتدا خود را به عنوان باب امام زمان (عج) معرفی می کند و در نهایت، خود را مهدی موعود می نامد. دلیل این ادعا این بود که مهدویت در نگاه علی محمد، نوعی بود. به این معنا که باور شیخیه در رابطه با هورقلیایی و رکن رابع سبب پیدایش تفکری در فرقه های بابیت و بهائیت شد که بر اساس آن، مهدویت، جایگاهی نوعی است نه حقیقی. یعنی چنین نیست که شخصی به نام حضرت مهدی (عج) متولد شده باشند، بلکه مهدی موعود در آخرالزمان متولد می شود و این جایگاه به وی تعلق می گیرد. چنین شد که ادعا کردند، مصداق مهدی موعود، علی محمد شیرازی است.

موضوعات مرتبط:

نقش مکتب شیخیه در پیدایش بابیت و بهائیت (بخش اول)

نقش مکتب شیخیه در پیدایش بابیت و بهائیت (بخش دوم)

شیخ احمد احسایی کیست؟ (بخش اول)

نقش مکتب شیخیه در پیدایش بابیت و بهائیت (بخش سوم)

پی نوشت ها:

۱) باب در لغت عرب به معنای «در» و در این جا به معنای «واسطه بین امام و مردم» است.

۲) سلیمانی، عزیزالله، مصابیح هدایت، ج ۱، ص ۲۶۲٫

۳) نوری، میرزا حسینعلی، اقتدارات، ص ۲۴۴٫

۴) منظور از نقطه اولی، میرزا علی محمد شیرازی است.

۵) نوری، میرزا حسینعلی، اقتدارات، ص ۲۴۴٫

منابع:

• خادمی، ع.، عربی، ع. (۱۳۹۷)، بررسی اصطلاح هورقلیا در منظومه فکری شیخ احمد احسایی، سال بیستم، شماره چهارم، شماره پیاپی ۷۸، ص ۲۳-۴۶
• فلاحتی، ح. (۱۳۸۹)، تحلیل عقاید شیخیه در بسترسازی بابیت و بهائیت، سال اول، شماره دوم، ص ۱۵۹-۱۷۸
• رضانژاد، ع. (۱۳۸۱)، شیخیه بستر پیدایش بابیت و بهائیت، مجله انتظار، بهار، شماره سوم
• پاشایی، و.، فرمانیان، م. (۱۳۹۲)، رویارویی خاندان کریمخانیه شیخیه با بابیه، معرفت ادیان، سال چهارم، شماره چهارم، پیاپی ۱۶، ص ۹۷-۱۱۸
• لواسانی، م. (۱۳۹۴)، مبتکر نظریه رکن رابع ایمان در شیخیه، مطالعات تاریخ اسلام، سال هفتم، شماره بیست و چهارم، ص ۱۴۱-۱۶۹
• اکبری، م. (۱۳۸۱)، شیخیه از اعتراض تا تأسیس، پژوهش نامه علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، شماره سی و چهارم
• علی زاده، س. (۱۳۹۸)، بررسی و نقد اندیشه شیخ احمد احسایی در ارتباط با عالم وجودی حیات امام عصر (عج)، سال دهم، شماره پنجاه و ششم، ص ۳۹-۵۰

نویسنده: زهرا کامکار