بازدیدها: 7

 

آموزه رکن رابع در شیخیه

 

در تفکر شیعی، در عصر غیبت صغری، نواب اربعه، واسطه میان امام زمان (عج) و مردم بودند. این در حالی است که پس از این دوران، یعنی در دوره غیبت کبری، دیگر خبری از نائب خاص نیست، بلکه بنا بر حکم آن حضرت، این وظیفه بر عهده نواب عام می باشد. این عقیده در باور شیعه، «نظریه نیابت» نام دارد. اما در این میان، نزدیک به سه قرن است که تفکری جدید از طریق مکتب شیخیه پا به میدان گذاشته است. این فرقه که خود، قدمتی کم تر از سه قرن دارد، از فرضیه ای سخن می گوید به نام «رکن رابع» و آن را یکی از اصول دینی بر می شمارد. از این رو در این نوشتار، آموزه رکن رابع در مکتب شیخیه مورد بررسی قرار می گیرد.

 

 

پیشوایان نخست شیخیه

 

مکتب شیخیه را یکی از علمای برجسته عهد قاجار بنام شیخ احمد احسایی بنیان نهاد. بالغ بر یکصد جلد کتاب و رساله از شیخ احمد بجا مانده است. پس از درگذشت وی، مهم ترین شاگرد او یعنی سید کاظم رشتی، مروج این مکتب شد. سید کاظم در کربلا سکونت داشت و در آن جا به شهرت رسید. او نیز نزدیک به یکصد و پنجاه کتاب و رساله به رشته تحریر در آورده است.

پس از سید کاظم بود که شیخیه با انشعابات گسترده ای مواجه شد؛ چرا که سید کاظم برخلاف شیخ احمد احسایی برای خود جانشینی معین نکرد. مورخین، مدعیان جانشینی سید کاظم را 38 نفر اعلام می کنند که هر کدام فرقه ای را بوجود آوردند. از جمله مهم ترین این فرقه ها می توان به شیخیه کریمخانیه، آذربایجانیه، عتبات و همچنین فرقه بابیت اشاره نمود.

 

 

معنای آموزه رکن رابع در شیخیه

 

ریشه اصطلاح «رکن رابع» در فرقه شیخیه یافت می شود. بدین معنا که چنین نیست که پیش از آن و در منابع شیعی اثری از همچون عقیده ای وجود داشته باشد. توجه به این نکته ضروری است که مفهوم «باب» در کلام علی محمد شیرازی، بنیان گذار فرقه بابیت که انشعابی از شیخیه است نیز به همین اصل نزدیک است.

رکن رابع در لغت به معنای اصل چهارم است. علت این نام گذاری این است که شیخیه، اصول دین را شامل چهار اصل می داند:

• توحید
• نبوت
• امامت
• رکن رابع

 

در نگاه شیخیه، در عصر هر امامی، شخصی وجود دارد که در شایستگی و تدین به مرتبه ای نائل شده که جز او، کسی امکان ارتباط با امام معصوم (ع) را ندارد. (1)

این شخص بدان جهت رکن رابع نام می گیرد که در تفکر شیخی، اعتقاد به او در ردیف اصول دین و چهارمین رکن آن تصور می شود. القاب دیگری نیز برای رکن رابع بکار می رود که می توان از جمله آن به شیعه کامل، فطرت خاص، ناطق اول، نائب کل و … اشاره نمود.

 

 

پیشینه آموزه رکن رابع در شیخیه

 

بی شک آموزه رکن رابع، امری بدیع بوده و در تعالیم شیعه اثنی عشری (دوازده امامی) یافت نمی شود. شاید بتوان گفت که ریشه این عقیده به صورت مبهم در نگاه شیخ احمد احسایی نسبت به ائمه اطهار (ع) یافت می شود. پس از آن جانشین وی، سید کاظم رشتی به وضوح به آن اشاره داشته و در نهایت، محمد کریم خان کرمانی (2)، از شاگردان سید کاظم نیز آن را بسط داده است.

 

در این میان، عمدتاً شیخیه کریمخانیه است که ادعای رکن رابع را داشته و بر این آموزه تأکید دارد. بدین معنا که دیگر فرقه های شیخیه، از جمله آذربایجانیه، اعتقادی به آن ندارند و این آموزه را مورد نقد قرار می دهند. در فرقه کریمخانیه، مقام رکن رابع به صورت منصبی وراثتی می باشد و از چنان جایگاه رفیعی برخوردار است که کرمانی می گوید:

“رکن رابع، اصل غرض است و این اسم اعظم است و سایر شروط ایمان، از فروع و اصول، همه متفرع بر همین است. پس علت غایی ملک همین است و لاغیر”. (3)

 

توجه به این نکته ضروری است که آموزه رکن رابع که تا این اندازه مورد توجه برخی از فرقه های شیخیه، خصوصاً شیخیه کرمانیه قرار می گیرد، نه تنها در تعالیم شیعه یافت نمی شود، بلکه حتی در کلام مؤسس این فرقه نیز جز بصورت مبهم اثری از آن نیست. به بیانی روشن تر، در ادبیات چهارگانه «خدا، پیامبر، امام، شیعه» که نخستین بار در آثار شیخ احمد احسایی به چشم می خورد، آموزه رکن رابع وجود ندارد. البته شاید بتوان گفت که رکن شیعه در این ادبیات به صورت مبهم می تواند اشاره ای به این آموزه باشد. اما به هر صورت، چنین نیست که به وضوح، این آموزه در معنای متأخر آن در کلام وی یافت گردد.

 

 

ادامه دارد…

 

موضوعات مرتبط:

آموزه رکن رابع در شیخیه (بخش دوم)

شیخ احمد احسایی کیست؟ (بخش اول)

آموزه رکن رابع در شیخیه (بخش سوم)

آموزه رکن رابع در شیخیه (بخش چهارم)

 

 

پی نوشت ها:

1) کرمانی، محمد کریم خان، 1265 قمری، ارشاد العوام، کرمان، بی تا، ص 46-47.

2) محمد کریم خان کرمانی، یکی از شاگردان برجسته سید کاظم رشتی (جانشین شیخ احمد احسایی) بود. محمد کریم خان، یکی از افرادی بود که پس از مرگ سید کاظم رشتی ادعای جانشینی وی را نمود و فرقه شیخیه کرمانیه را بنیان نهاد. این فرقه از شیخیه، «کریمخانیه» نیز نام دارد.

3) کرمانی، محمد کریم خان، 1265 قمری، ارشاد العوام، کرمان، بی تا، ص 11.

 

 

منابع:

• پاشایی، و.، فرمانیان، م. (1392)، رویارویی خاندان کریمخانیه شیخیه با بابیه، معرفت ادیان، سال چهارم، شماره چهارم، پیاپی 16، ص 97-118
• لواسانی، م. (1394)، مبتکر نظریه رکن رابع ایمان در شیخیه، مطالعات تاریخ اسلام، سال هفتم، شماره بیست و چهارم، ص 141-169
• علی زاده، س. (1393)، چیستی و مبانی کلامی رکن رابع در نظام اعتقادی فرقه شیخیه و ارزیابی نسبت آن با نیابت خاصه در فرهنگ شیعی، فصلنامه علمی پژوهشی اندیشه نوین دینی، سال دهم، شماره سی و ششم، ص 67-84
• اکبری، م. (1381)، شیخیه از اعتراض تا تأسیس، پژوهش نامه علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، شماره سی و چهارم
• صالحی، ن. (1380)، اندیشه سیاسی شیخیه، فرهنگ اندیشه، سال اول، شماره اول

 

نویسنده: زهرا کامکار