بررسی اعتبار حدیث لیلة الرغائب

بررسی اعتبار حدیث لیلة الرغائب

اعتبار هر حدیثی اول به کتاب مصدر و سپس به سند آن حدیث برمی گردد. از این رو اعتبار حدیث لیلة الرغائب در مطلب پیش رو مورد بررسی قرار گرفته است.

به گزارش فاران نیوز، اولین منبعی که در منابع حدیثی شیعه از آن به عنوان مصدر این حدیث یاد شده است کتاب اقبال الاعمال ( ج‏ ‏٢ ص ٦٣٢ ) سید بن طاووس است.

پس از ايشان در قرن‌هاي بعدی توسط محدثانی مانند مرحوم ابراهیم کفعمی در البلد الامین و الدرع الحصین (طبع بيروت ، ص ٦٩ )، علامه مجلسی در بحارالانوار ( طبع بيروت ج ٩٥ ص ٣٩٥ )شیخ حر عاملی در وسائل الشيعة (آل البيت ج ٨ ص ٩٨ باب ٦ باب استحباب صلاة الرغائب… روايت ١ شماره ١٠١٧٢.)و شیخ عباس قمی و… اين روایت باز نقل شده است.

ولی ظاهرا اولين منبعي كه در بين شيعيان به نقل حدیث ليلة الرغائب پرداخته کتاب مفید العلوم و مبید الهموم – منسوب به محمد بن عباس خوارزمي – (طبع بیروت ، ص ١٧١ ) است که البته این روایت را در آنجا بدون ذكر سند و منبع نقل شده است.

بعد از او سید بن طاووس در کتاب الاقبال بالاعمال الحسنة ( ج‏ ‏٢ ص ٦٣٢ ) و پس از وی ابن باقی قرشی در کتاب اختیار المصباح الکبیر ( ج ٢ ص ٢٢٩ ) نیز روایت را بدون ذکر سند آورده اند.

سپس علامه حلی در اجازه کبیرش به بنی زهره با ذکر سند خود تا روایت، به نقل آن پرداخته و در کتاب منهاج الصلاح فی اختصار المصباح ( ص ٤٥٧)، آداب نماز لیلة الرغائب را از قول جابر بن یزید جعفی آورده است.

همانطور که ملاحظه کردید اعتبار منبع مشهور این حدیث یعنی اقبال الاعمال در رتبه سوم از اعتبار است و مشکل دیگری که وجود دارد مرحوم سید (وفات 664ق) سند روایت را ذکر نکرده است .

ایشان تصریح کرده که این حدیث در کتاب­ های عبادی از پیامبر(ص) نقل شده، ولی من آن را از برخی کتاب­ های شیعه آورده­ ام. سخن سید نشان می­ دهد ابن طاووس چندان به منبع خود اعتماد نداشته و حتی نام آن را نخواسته بیان کند، اما از باب احتیاط حدیث را نقل کرده است تا ثوابی از دست نرود. گویا خاستگاه این گونه احتیاط­ ها «اصل تسامح در ادله سنن» یا «اخبار من بلغ» باشد، که خبر در مقام عمل پذیرفته می­­ شود.

همچنین منبع تازه یافت آن یعنی کتاب مفید العلوم و مبید الهموم نیز این روایت را بدون سند نقل کرده علاوه بر اینکه در مورد مولف این کتاب هم بحثهایی هست که شیعه دوازده امامی است یا شیعه زیدی یا شافعی است ،که قرائن گویای زیدی مسلک بودن اوست و شاید برای همین هم سید بن طاووس سند خود را ذکر نکرده است.

منبع سوم هم کتاب منهاج الصلاح علامه حلی است که چون علامه حدیث را بدون ذکر سند از جابر بن یزید جعفی نقل کرده است.بنابر این طبق این سه منبع حدیث مرسل و ضعیف السند است.

تنها می ماند سندی که علامه حلی در اجازه خود به بنی زهره نقل کرده است که باید بررسی سندی بشود.

سند حدیث لیلة الرغائب را علامه مجلسی( بحار الأنوار، ج 95، ص 395) به نقل از اجازه‌ نامه علامه حلی(ره) به بنی‌ زهره آورده است که از حیث سند جالب است.

بدین صورت:

«باب 25 عمل خصوص ليلة الرغائب زائداً على أعمال مطلق ليالي شهر رجب‏

أَقُولُ قَدْ رَوَى الْعَلَّامَةُ ره فِي إِجَازَتِهِ الْكَبِيرَةِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الدَّرْبِيِّ عَنِ الْحَاجِّ صَالِحٍ مَسْعُودِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ أَبِي الْفَضْلِ الرَّازِيِّ الْمُجَاوِرِ بِمَشْهَدِ مَوْلَانَا أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع قَرَأَهَا عَلَيْهِ فِي مُحَرَّمٍ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ سَبْعِينَ وَ خَمْسِمِائَةٍ عَنِ الشَّيْخِ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ الْجَلِيلِ الرَّازِيِّ عَنْ شَرَفِ الدِّينِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ سَدِيدِ الدِّينِ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَحْمَدَ النَّيْسَابُورِيِّ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنِ الْحَاجِّ مسموسم عَنْ أَبِي الْفَتْحِ نُورْخَانَ عَبْدِ الْوَاحِدِ الْأَصْفَهَانِيِّ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ رَاشِدٍ الشِّيرَازِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْهَمْدَانِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ الْبَصْرِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ خَلَفِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الصَّنْعَانِيِّ عَنْ حُمَيْدٍ الطُّوسِيِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَا مَعْنَى قَوْلِكَ رَجَبٌ شَهْرُ اللَّهِ قَالَ لِأَنَّهُ مَخْصُوصٌ بِالْمَغْفِرَةِ فِيه …»‏

همچنین بخوانید >>> ارتباط فراماسونری و دست بوسی از شاه

و اما سلسله سند اجازه‌نامه علامه حلی به بنی‌زهره، از «انس بن مالک» [به خاطر داشته باشید این نام را]از رسول خدا صلی الله علیه وآله ، که راویان را در ج 104، ص 123 نقل می‌کند، و عبارت‌اند از:

1. علامه حلّی،

2. الحسن بن الدربی: جلیل‌القدر بود؛

3. مسعود بن محمد بن ابی الفضل رازی: فقیهی صالح بود.

4. علی بن عبد الجلیل بیاضی رازی: متکلم و متقی است.

5. شرف‌الدین المنتجب بن الحسن بن علی الحسنی: فقیهی صالح بود.

6. سدیدالدین ابو الحسن علی بن الحسن: نمی توان دقیقا او را تشخیص داد.

7. عبد الرحمن بن احمد النیسابوری: شیخ اصحاب ری، حافظ، واعظ و فقیه بود؛

8. ابو عبدالله الحسین بن علی: ظاهرا نیکوکار و ثقه است.

9. مسموسم (یا سموسم و یا سمرسم):دقیقا مشخص نیست.

10. ابی الفتح نورخان عبد الواحد اصفهانی: تقریبا مبهم است.

11. عبد الواحد بن راشد الشیرازی: مبهم است.

12. علی بن جهضم، ابو الحسن الحمدانی یا همدانی: احتمال صوفی بودنش وجود دارد به نظر بزرگان اهل سنت جاعل حدیث است

13. علی بن محمد بن سعید البصری: ناشناس

14. پدر شخص پیشین که او نیز چنان روشن نیست.

15. خلف بن عبد الله یا خلف بن عبید الله الصنعانی: ابن حجر می‌گوید: وی حدیث لیلة الرغائب را نقل کرده است که ابن جوزی، این روایت را جعلی و ابوموسی چنین روایتی را غریب دانسته است.

16. حمید طوسی: وی را حمید الطویل و حمید بن تیرویه نیز می‌نامند؛ برخی گفته‌اند وی ثقه است؛ چنانچه یحیی بن معین گفته وی ثقه است؛ و برخی دیگر می‌گویند وی تدلیس می کرد( هرگاه راوی با ذکر یا حذف کلمات یا نام افرادی در سلسله سند بکوشد که ضعف سند روایت را بپوشاند یا آن را برتر از میزان وثاقت واقعی اش نشان دهد، اصطلاحاً «مدلِّس» خوانده می‌شود و عمل او را تدلیس می‌نامند).

17. انس بن مالک: [در مورد او بعداً صحبت می کنیم] . یعنی وی این حدیث را از رسول خدا صلّی الله علیه و آله شنیده بود.

خب سلسله سند را ملاحظه کردید. سندی پر از افراد مجهول بعضی صوفی بعضی مدلس و جاعل حدیث و بعضی هم دروغگو نفر اول هم که انس بن مالک بود.

اگر تمام افراد سند امامی عادل بودند و فقط یک نفر ضعیف بود کل سند ضعیف می شد چه برسد به این که اکثر افراد سند روایت مشکل دارند .

و اما نفر اول سند یعنی انس بن مالک

انس ابن مالک کیست؟ از کودکی خادم پیامبر بود .از بیعت و یاری حضرت امیر مومنان علی علیه السلام سر باز زد. 

روزی در کوفه و در زمان خلافت ظاهری امیر مومنان، آن حضرت از جمعی از صحابه در باره حدیث غدیر مناشده کرد. یعنی با اصرار و تاکید وجدیت و قسم پرسید که آیا در غدیر خم شنیدید حدآز غدیر را یا نه؟ همین انس ابن مالک که کمتر از پنجاه سال عمر کرده بود خود را به فراموشی زد که یادم نیست، پیر شدم، و از این بهانه ها. خلاصه شهادت نداد و بهانه آورد. امیر مومنان علی علیه السلام او را نفرین کرد که اگر دروغ بگویی فورا گرفتار شوی و سریعا گرفتار شد. آری، به برص دچار شد.

مهمتر این است که امام صادق _علیه السلام_ او را دروغ پرداز در حدیث معرفی کرده اند.

از امام صادق‌ علیه‌السلام نقل شده است که انس‌ یکی‌ از سه نفری‌ بود که‌ بر پیامبر صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله دروغ‌ می‌بست:

«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ الطَّالَقَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْعَزِيزِ بْنُ يَحْيَى قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ زَكَرِيَّا قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع يَقُولُ ثَلَاثَةٌ كَانُوا يَكْذِبُونَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ أَبُو هُرَيْرَةَ وَ أَنَسُ بْنُ مَالِكٍ وَ امْرَأَةٌ.» (خصال صدوق، ج 1، ص 190).

همچنین بخوانید >>> واژه یوگا دقیقا به چه معناست؟

بنابر این از تنها سند ذکر شده در کتب شیعه استفاده می شود این حدیث از منابع اهل سنت به کتب شیعه راه پیدا کرده است.

جالب این است که خود علامه مجلسی نیز لیلة الرغائب و نماز آن را با این که در بحار الانوار بدون هیچ نقدی نقل کرده، اما در زاد المعاد ( زاد المعاد، ص42)از آوردن آن خودداری کرده و دلیل آن را عامی ( از اهل سنت ) و معتبر نبودن سند دانسته و گفته است که خواندن نماز لیلة الرغائب در وقت خاص مشکل­ آفرین است.

کسانی دیگری نیز مانند علامه امینی، محقق تستری، آیت الله سبحانی و آیت الله میلانی نیز هریک به نوعی عامی بودن و حتی ساختگی بودن آن را اشاره کرده اند.( امینی، الغدیر، ج5، ص245؛ همو، الوضاعون و احادیثهم، ص228؛ تستری، النجعة فی شرح اللمعه، ج3، ص103؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ج7، ص116 و میلانی، سید علی، شرح منهاج الکرامة فی معرفة الامامه، ج3، ص303.)

حال باید بررسی کنیم اعتبار منبع و سند این حدیث در کتب عامه ( اهل سنت) چگونه است.

منبع نماز لیلة الرغائب در کتب اهل سنت 

برخی قدیمی ترین منبع این روایت را ذکر کرده، کتاب اِحْیاءُ عُلوم‌ِالدّین‌، مشهور به‌ احیاءالعلوم‌، مهم‌ترین‌ وجامع‌ترین‌ و بلندترین‌ و پرآوازه‌ترین‌ کتاب‌ ابوحامد محمد بن‌ محمد غزالی‌ طوسی‌ (۴۵۰- ۵۰۵ق‌) می‌باشد.

غزالی بعد از ذکر نماز ليلة الرغائب می‌گوید:

در نظر من این نماز مستحب است، چراکه در طول سال‌ها تکرار شده … و مردم سرزمین قدس بر آن مواظبت کرده‌اند و به همین خاطر ترجیح دادم آن را بازگو کنم( احیا علوم الدین ج ١ ص ٢٠٣ ).

ولی بعد از رواج این عمل در بین عوام اهل سنت، بسیاری از محدثان و علمای اهل سنت نیز این حدیث را نپذیرفته‌اند بلکه روایت را جعلی می دانند.. 

دلیل آن هم وجود افراد مجهول ( شناخته نشده)، دروغگو و جاعل در سند می باشد .

۱. ابن جوزی بعد از نقل حدیث با متنی شبیه آنچه سید بن طاووس نقل کرده است، می‌گوید:

هذا حدیث موضوع علی رسول الله صلی الله علیه وسلم، و قد اتهموا به ابن جهیم و نسبوه إلی الکذب، وسمعت شیخنا عبد الوهاب الحافظ یقول: رجاله مجهولون، وقد فتشت علیهم جمیع الکتب فما وجدتهم. قال المصنف: قلت: ولقد أبدع من وضعها.

يعني این حدیث به نام رسول خدا(ص) جعل شده است و ابن جهیم متهم به این جعل است که او را درغگو می دانند، و من از شیخ مان عبد الوهاب الحافظ شنیدم كه می گفت: تمامی رجال این حدیث از مجاهیل هستند و من تمامی کتب را جستجو کردم و نامی از آنان نیاقتم. بعد ابن جوزی می گوید: واضع این حدیث از بدعت گذاران است.

الموضوعات – ابن الجوزی ج۲ ص۱۲۶

۲. ابن اثیر از دیگر علمای اهل سنت نيز این حدیث را جعلی می‌داند. جامع الاصول في احاديث الرسول -ابن اثیر مبارک بن محمد- ج۶ ص۱۵۴ شماره ۴۲۶۸.

۳. ابن حجر عسقلاني هم سند آن را ضعیف دانسته است.

لسان المیزان – ابن حجر عسقلانی – طبع بيروت ج ٤ ص ٢٥٥.

۴. نووی نيز در شرح صحیح مسلم نوشته است: نماز لیلة الرغائب بدعت و نتیجه آن، گمراهی و جهالت است و در آن امور غیرمشروع و ناپسند روشن و واضح است.

شرح صحیح مسلم – محي الدين نووي – طبع بيروت – ج ۸ ص۲۰.

۵.ذهبی

۶.ابن قیم

۷.تاج الدین سبکی

۸.ابن رجب حنبلی

۹.ولی الدین عراقی

۱۰.شمس الدین بن جزری

۱۱.بدر الدین عینی

۱۲.شمس الدین سخاوی

۱۳.جلال الدین سیوطی

۱۴.ابن حجر هیتمی

۱۵.برکوی

۱۶.علی قاری

۱۷.اسماعیل عجلونی

۱۸.ابن همات دمشقی

۱۹مرتضی زبیدی

۲۰.کوثری

استاد الهی منش(استاد دانشگاه و سطوح عالی حوزه،کارشناس فقه دفتر تبلیغات اسلامی)

انتهای پیام