بازدیدها: 4
امروزه گرایش صوفیانه و تصوف در محافل عربی و اسلامی شکل فزاینده‌ای به خود گرفته که توجهات را به بررسی دلایل این مسئله جذب می‌کند.
صحبت را از عرفان صوفی گری آغاز می‌کنیم. اما در عمل این دو کلمه را به یک معنا در این مقاله به کار می‌بریم. اهمیت بررسی عرفان در عصر جدید با توجه به موجی جهانی پیش رو گرایشات عرفانی و معنوی انسان عصر حاضر حائز اهمیت است. به عنوان نمونه‌ای از این گرایشات افزایش تعداد بازدیدکنندگان است آرامگاه جلال الدین رومی (۶۷۲ هجری قمری قونیه ترکیه) در طول دو دهه گذشته بی نظیر است که از چند هزار نفر در سال به میلیونها نفر رسیده است که اکثر آنها از ایالات متحده آمریکا، چین و کره هستند.
به نوبه خود مطالعات و مشاهدات در حوزه شکل‌گیری توجه به عرفان توسط جهان عرب و اسلام را با در نظر گرفتن دو مورد زیر عنوان می کنم.
۱_ آنچه ذکر خواهد شد تلاش برای محدود کردن ذهن مخاطب به مفروضات خاص نمی باشد بلکه تمرکز و توجه بر فرضیات اساسی است.
۲_ آنچه ذکر خواهد شد به دلیل پیچیدگی و وجود دلایل زیاد باعث تداخل چند بخش میشود امیدوارم این مطلب برای مخاطب مشکلی ایجاد نکند.
به نظر می رسد که گرایش عرفانی مدرن در عصر ما چهار جنبه های اصلی دارد:
۱_ عرفان روحانی یا عرفان به عنوان یک تجربه معنوی دینی
گروهی از طرفداران تصوف در عصر مدرن تمایل دارند تا به تجربیات معنوی بپردازند. برای آنها این تجربیات برای خودسازی و گسترش تجربیات زندگی بسیار مهم است. در عرفان روحانی عارف نه از نوع علم حضوری و غیر از آن و لزوم هدف کسب معرفت از پشت تجربه عرفانی خود نیست. هدف این نیست که با گرایش عرفانی خود واکنشی نشان دهد یا در مورد مسائل پیرامونش موضعی بگیرد، تنها چیزی که اهمیت دارد این است که روح انسان جنبه‌ای از انرژی هایی دارا است که می توانیم آن را جنبه روحانی بدانیم. هدف این است که انسان تعالی یابد و این تجربه را با امر مطلق الهی کسب کند بدین ترتیب انسان را از عالم ماده جدا می‌کند و به عالم روحانی می برد.
انسان در آنجا مواردی از گسترش و درک ترس، امید، عشق، میل، جاذبه، پرستش، احساس محو و فنا در خداوند یا احساس اتحاد با او را به عنوان یک بینهایت می‌یابد. همانطور که فریدریش شلایرماخر (۱۸۳۴ق) و امثال او صحبت از این گونه عرفان کرده‌اند.
این کشش به عرفان یا این درک از آن امروزه در جامعه دینی مسیحی بیشتر از جامعه اسلامی دیده می شود.
۲_ عرفان معرفت یا عرفان به عنوان یک تجربه شناختی
گرایش عرفانی در میراث عرفان اسلامی به ویژه پس از ابن عربی (۶۳۸ق) رواج یافته است. عارف نه تنها می خواهد از تجارب معنوی از نوع احساسات عمیق، تشنج ها و نوسانات باطنی عبور کند. بلکه به دنبال دستیابی به دانش اضافی درباره جهان هستی، روح، اصل زندگی و معاد است.
این عارف از تصوف خود میخواهد که به حقایق بزرگ به ویژه علم حضوری که اصیل ترین، یقینی ترین و دقیق ترین صورت علم است پی ببرد. در این عرفان ما بروندادهای شناختی را می یابیم که توسط شناخت نظری صورت بندی شده و سپس توسط یک درس فلسفی برای تأمل ذهنی در مورد آنها برداشت میشود که شاید سیستمی قابل درک از آن پدید آید همانطور که فلسفه صدرایی با تجارب سخنوران و دستاوردهای اشراقیان این کار را انجام داد.
این نوع عرفان هنوز در جریانات رسمی عرفانی شیعه به وفور یافت میشود.
۳_ عرفان درمانی یا تصوف به عنوان چاره ای برای بحران های عصر حاضر
امروز جریان گسترده‌ای وجود دارد که به تصوف لزوم از منظر معرفتی و از منظر دینی و معنوی می‌نگرد بلکه از منظری به آن می‌پردازد که وسیله نجاتی از بحران‌های عصر و فشارهای زندگی مادی است. تصوف به زندگی معنا می بخشد و فرد را از پوچ گرایی، پوچی، تنهایی و بیگانگی و همچنین خشونت، هیاهو، سر و صدا، دویدن مداوم، استرس زیاد و انحلال فرد در نظام های بزرگ استکباری و امثال آنها که مادر معضلات دوران مدرن هستند نجات می‌دهد.
این دیدگاه محدود به تصوف نیست بلکه امروزه بسیاری از مردم دین را از این منظر می‌بیند که سبب شده آن را صرفاً قرائتی عرفانی بخوانند.
تصوف در اینجا وسیله‌ای برای رهایی از اضطراب های عصر حاضر است. این اعتقاد یک عمل گرایی کامل و اخلاقی از دیدگاه صاحبان آن است. تخلیه انرژی های منفی و بارگذاری انرژی های مثبت و کسب قدرت در مقابل طوفانهای زندگی و تمدن مدرن است. تمدنی که همه چیز را نابود کرده است و افراد در آن «ربات های در حرکت» هستند، نه یک انسان.
۴_ تصوف مواجهه یا فرار
منظور من از این نوع تصوف جریانی است که امروزه برای مقابله با سه گانه مذهبی حاکم بر جوامع مذهبی به تصوف متوسل می شوند: فقه، تاریخ و کلام. این سه قرائت از دین نزد بسیاری از متدینین به عنوان یک مشکل تلقی می شود. در نتیجه یکی از راه‌حل‌های روی آوردن به دین راه‌حل عرفانی است که به معنای تجلی گرایش معنوی دینی و شناور شدن در دین است که در واقع با هدف مقابله با سه جنبه یاد شده یا حداقل با هدف توجیه و رهایی از آن گرایش ها به ویژه گرایش فقهی دنبال میشود.
دقیقا در اینجا عرفان در تقابل یا گریز از اسلام سیاسی ظاهر میشود و در اینجا تصوف گاهی تلاشی برای فیلتر کردن قرائت های دیگر دینی و جریان‌های دیگر است که محدود به تجربه فردی نیست بلکه به اجبار به تجربه‌ای اجتماعی تبدیل میشود و در چارچوب اصلاحات عمومی اجتماعی و سیاسی وارد عرصه تضاد میشود.
تصوف در اینجا مکتبی است برای تقابل درون دینی و مکتبی و در واقع برای رهایی دین از کلام تاریخ و شریعت. به این ترتیب این عرفان هرمنوتیکی نیز هست به این معنا که این عرفان است که میخواهد متون ادیان تاریخی را در چارچوب محوریت روح، مقصود معنا، محوریت ارزش‌ها و مرجعیت اخلاق بازخوانی کند.
درست در همین لحظه عرفان عاشقانه جلال الدین رومی بر عرفان خوف و هراس ابوحامد غزالی (۵۰۵ ه.ق) ترجیح داده میشود. زیرا عارف مدرن و امروزی در آرزوی محبت بردباری رحمت انسانیت و ارتباط است و نقطه مقابل این مفاهیم را همان چیزی می‌داند که معضل فهم فقهی تاریخی و کلامی را در عصر جدید برای روی آوردن به دین ایجاد کرده است.
این جنبه از تصوف، جنبه دینی آن است. در حالی که جنبه ی دیگری از تصوف مقابله و گریز است و در آن گرایش اخلاقی و معنوی را پایان دوران ادیان تاریخی اعلام می کنند. در این مدل اخلاق سکولار جایگزین اخلاق دینی میشود و معنویت گرایی جایگزین دین تاریخی می شود. می توان این عرفان را عرفان خروج از دین و جایگزینی از دست دادن آن با معنویت گرایی برای مقابله با عصر مدرن دانست.
نتیجه گیری و توصیه
این ارائه اجمالی از برخی از جریان های مختلف در پذیرش تصوف در عصر حاضر ما را وادار به ارائه توصیه هایی می کند. زمانی که به سمت گرایش معنوی حرکت می‌کنیم و از انگیزه خود دفاع می کنیم لازم است تشخیص دهیم که این حرکت لزوماً یک طرفه نیست. بلکه می تواند در چهار قالب چندگانه در اهداف و مسیرها و گاه در تعریف خود تصوف قرار بگیرد. همچنین خود تصوف می‌تواند ابزاری استبدادی برای انحلال سیاسی و اجتماعی و یا در عین حال ابزاری برای رهایی بخشی از نظام استبدادی باشد. از تصوف به عنوان یک نظام معنوی اخلاقی درمانی و هرمنوتیکی می توان دفاع کرد. اما این به معنای دفاع از عرفان شناختی در صورت عدم همراهی با قرائت فلسفی نیست. زیرا عرفان شناختی جدا شده از خوانش فلسفی و علمی می‌تواند به اسطوره ها و افسانه هایی تبدیل شود که بر جامعه مسلط شده و به عقب ماندگی آن منجر شود.
در آخر ما با یک موضوع در هم تنیده روبرو هستیم و باید دایره واژگان خود را مشخص کنیم و برداشت خودرا از مسیرهای مختلف تنظیم کنیم تا با هم تداخل پیدا نکنند و در ابهامات متعدد قرار نگیریم. از طریق فرآیند «تعریف و تعیین» می توان تصوف و عرفانی را که در پی آن هستیم به سمتی ببریم که از یک سو مورد استثمار دیگران قرار نمی گیرد و از سوی دیگر ما را در خرافه غرق نمی کند و به عقب برنمی گرداند و به یک درگیری اقتدارگرایانه صرف تبدیل نمی شود که ما را از جنبه سوم و آنچه از آن به دست آورده‌ایم وارد کند و از طرف چهارم در پیشرفت انسان و جامعه و…در زندگی مشارکت داشته باشد.
انتهای پیام
منبع: شعوبا
