بازدیدها: 7
کشور ایران دارای تنوع قومیتی و دینی فراوانی است و بیش از 99 درصد جمعیت آن مسلمان هستند. در بین مسلمانان ایران، شیعه دوازده امامی اکثریت و اهل‌سنت اقلیت را تشکیل می‌دهند. اهل‌سنت ایران به دو مذهب فقهی شافعی و حنفی تقسیم می‌شوند، اما در هر یک از این دو مذهب، تفاوت‌هایی از نظر مذاهب اعتقادی، طریقت‌های تصوفی و جریان‌های سیاسی و اجتماعی وجود دارد. آشنایی با این تفاوت‌ها برای پژوهشگران و فعالان دینی-فرهنگی اهمیت دارد و باید در ارتباطات فرهنگی و مذهبی مورد توجه قرار گیرد.
اطلس توصیفی اهل‌سنت ایران
کشور ایران دارای تنوع قومیتی و دینی فراوانی است و بیش از ۹۹ درصد جمعیت آن مسلمان هستند. در بین مسلمانان ایران، شیعه دوازده امامی اکثریت و اهل‌سنت اقلیت را تشکیل می‌دهند. اهل‌سنت ایران به دو مذهب فقهی شافعی و حنفی تقسیم می‌شوند، اما در هر یک از این دو مذهب، تفاوت‌هایی از نظر مذاهب اعتقادی، طریقت‌های تصوفی و جریان‌های سیاسی و اجتماعی وجود دارد. آشنایی با این تفاوت‌ها برای پژوهشگران و فعالان دینی-فرهنگی اهمیت دارد و باید در ارتباطات فرهنگی و مذهبی مورد توجه قرار گیرد.
با این حال، تحقیقات جامع و معتبری درباره گستردگی جمعیت و تنوع فکری و مذهبی اهل‌سنت ایران انجام نشده و اطلاعات موجود اغلب با قضاوت‌های مذهبی و سیاسی همراه است. در این شرایط، نگارش کتابی پژوهش‌محور که توصیفی جامع از جغرافیا و جمعیت اهل‌سنت ایران ارائه دهد، می‌تواند راهگشای پژوهش‌های گسترده‌تر و نتایج به‌روزتر باشد.
کتاب «اطلس توصیفی اهل‌سنت ایران؛ جغرافیا و جریانشناسی مذهبی اهل‌سنت ایران» نوشته «مهدی مسائلی»، یکی از تازه‌ترین پژوهش‌های انجام‌شده در این زمینه است و در این نوشتار به مرور محتوای آن پرداخته شده است.
دغدغه‌ها
نویسنده در مقدمه این اثر و پیش از ورود به مباحث، به نکته‌ای قابل درنــگ، اشــاره و اظهــار مــی‌دارد: «اینجانــب، پژوهشــگر شــیعه هســتم؛ اما در این تحقیق تلاش کرده‌ام فارغ از خصوصیت مذهبی خویــش، به گــردآوری اطلاعات و تحلیل آن‌ها بپردازم. بنده ســال‌ها در زمینــه وحدت اســلامی بــه تحقیق و پژوهش پرداختــه‌ام و یکی از انگیزه‌هــای نــگارش ایــن تحقیــق، ایجاد و گســترش نــگاه صحیح به اهل‌سنت ایران، به دور از فضای تقابل مذهبی بوده‌است.»(۱(
آنــگاه بــه برخــی محدودیت‌هــای پیــشروی کار تحقیقی اشــاره و ابــراز مــی‌دارد: «ایــن تحقیق به صورت فــردی انجام شــده و میدانی و دســت اول بوده‌اســت؛ از ایــن رو محدودیت‌هــای پژوهــش زیــادی پیــشروی آن بوده‌اســت. امیــد اســت در آینــده داده‌هــا و اطلاعات میدانــی دیگری بتواند این تحقیــق را تکمیل کند. به همین منظور، ایــن پژوهــش پذیــرای تمــام نقدهــای علمــی و اطلاعــات تکمیلــی مخاطبان است.»(۲)
هدف تحقیق
در خصــوص هــدف پژوهــش میخوانیــم: «در ایــن تحقیق تلاش شــده با مشــخص کردن جغرافیای اهل‌ســنت ایران، توصیفی مفید دربــاره مذاهــب فقهــی و نگرش‌هــای طریقتــی و اعتقــادی مذهبــی اهل‌ســنت ایــران داشــته باشــیم و در ضمــن، جریان‌هــا و گروه‌هــای مذهبــی آن هــا را نیز بررســی کنیــم.«(۳) بنابراین، روش بــه کار رفته در این کتاب، «توصیف» اســت و گردآوری، دســته بندی و ارائه داده ها نیز بر مبنای این روش صورت گرفته.
روش
نویســنده، بــه منظــور آشــنایی هرچــه بهتــر مخاطبــان با کیفیت صورت بنــدی اثر، روش کار خــود را بدین صــورت تشــریح می‌ســازد: «بــرای توصیــف و جریان‌شناســی اهل‌ســنت ایــران، می‌تــوان آن‌هــا را بــه دو مجموعــه تقســیم کــرد: اهل‌ســنت شــافعی …و اهل‌ســنت حنفــی…در هــر کــدام از ایــن دو مجموعــه علی‌رغم اشــترا ک اهل‌ســنت در مذهــب فقهــی، از نظــر مذاهــب اعتقــادی و طریقت‌هــای تصوفــی، تفاوت‌هایی میان پیروان هر مذهب وجود دارد. مثلا تصوف و مرام‌های طریقتی موجود در میان اهل‌ســنت شافعی در غرب کشور(با مرکز کردستان)، آن ها را با شافعی مذهبان جنوب کشور(با مرکز هرمزگان( متفاوت می‌ســازد. همچنین رویکــرد دیوبندی حنفی‌ها شرق و جنوب شرقی ایران(استان‌های سیســتان و بلوچســتان و خراســان جنوبــی و رضــوی)، آن‌هــا را از حنفی مذهبــان نقشــبندی در شــمال شرقی ایران(اســتان گلستان) متمایز می‌کنــد. حــال بــرای توصیــف و جریان‌شناســی مذهبــی اهل‌ســنت ایــران می‌توانیــم موقعیــت جغرافیایــی آن‌ها را محــور قــرار دهیــم و بــر ایــن اســاس، کشــور را به پنج منطقه شــمال، جنوب، غرب، شــرق و مرکز تقسیم کرده و درباره مرام‌هــای فقهــی، اعتقــادی و طریقتــی هــر منطقــه ســخن بگوییــم. همچنین می‌توانیم اشترا ک آن‌ها در مذهب فقهی را محور قرار داده و سپس به توصیف جغرافیای آن مذهب بپردازیم اما در این نوشتار، ترکیبــی از جغرافیــا و اشــترا کات فقهــی و اعتقادی و طریقتــی را محور توصیف اهل‌سنت ایران قرار داده‌ایم.»(۴)
تقسیم‌بندی اهل‌سنت ایران
در این کتاب، اهل‌سنت ایران به پنج گروه تقسیم شده‌اند:
۱. شمال غرب و غرب: شامل استان‌های گیلان، آذربایجان غربی، کردستان و کرمانشاه.
۲. جنوب: شامل استان‌های هرمزگان، بوشهر و فارس.
۳. جنوب شرقی و شرق: شامل استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان، خراسان جنوبی و خراسان رضوی.
۴. شمال و شمال‌شرقی: شامل استان گلستان و خراسان شمالی.
۵. غیربومی و مهاجر در استان‌های مرکزی و پایتخت.
اهل‌سنت در چهار استان کردستان، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و گلستان بیشتر متمرکز هستند و سایر مناطق تحت تأثیر این مراکز قرار دارند. در توصیف سایر مناطق، فقط جغرافیا و آمارهای اهل‌سنت ذکر شده است.
منابع گرد آوری داده‌ها
بــا عنایت بــه اهمیت منابع گــردآوری داده‌ها در تحقیق‌های توصیفی، به ویژه در این موضوع خــاص کــه قلــت داده -بــه دلایــل مختلــف- در آن مشــهود اســت، نویســنده کوشــیده، کار را بــه صــورت ترکیبــی از مطالعــات کتاب‌خانــه‌ای و میدانــی پیش برد و تأ کید نمــوده: «در گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای نیز اولویت با پژوهش‌های میدانی و دست اول بوده‌است.»(۵)
کتاب در دو بخش و هر بخش شامل چند فصل نوشته شده است:
بخش نخست با عنوان “آشنایی با اهل‌سنت” موضوعات زیر را شامل می‌شود:
• جمعیت اهل‌سنت در جهان اسلام
• تقسیم‌بندی‌های مذهبی اهل‌سنت
• مذاهب فقهی اهل‌سنت
• سلفی‌گری اعتقادی جهادی
• وضعیت کنونی مذاهب اعتقادی اهل‌سنت
• تصوف و مذاهب طریقتی اهل‌سنت
بخش دوم به بررسی “اهل‌سنت ایران” در شش فصل می‌پردازد:
• فصل اول: نگاهی کلی به اهل‌سنت ایران، شامل جمعیت، مساجد، حوزه‌های علمیه، انتشارات کتاب و مجلات، و نمایندگان اهل‌سنت در مجلس شورای اسلامی و خبرگان.
o در این فصل آمده که اهل‌سنت حدود ۹ تا ۱۰ درصد (حدود نه و نیم درصد) از جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند. این درصد با جمع‌بندی جمعیت شهرستان‌ها و استان‌های سنی‌نشین محاسبه شده است.
آنگاه جمعیت اهل‌سنت ایرانی بر این مبنا و به تفصیل استان در جدول زیر ارائه شده است:
رتبه استان جمعیت کل(سرشماری ۱۳۹۵) درصد اهل‌سنت جمعیت اهل‌سنت
رتبه استان جمعیت کل(سرشماری ۱۳۹۵) درصد اهل‌سنت جمعیت اهل‌سنت
۱- سیستان و بلوچستان ۲۷۷۵۰۱۴ ۶۴ ۱۷۷۶۰۰۰
۲- کردستان ۱۶۰۳۰۱۱ ۸۲ ۱۳۱۲۰۰۰
۳- آذربایجان غرب ۹۳۲۶۵۲۱ ۳۵ ۱۱۴۲۰۰۰
۴- گلستان ۹۱۸۶۸۸۱ ۳۸ ۷۱۰۰۰۰
۵- هرمزگان ۱۷۷۶۴۱۵ ۳۵ ۶۲۱۰۰۰
۶- کرمانشاه ۴۱۹۵۲۴۳ ۲۶ ۵۰۷۵۰۰
۷- خراسان رضوی ۶۴۳۴۵۰۱ ۵ ۳۲۲۰۰۰
۸- فارس ۴۴۸۵۱۲۷ ۴ ۰۱۹۴۰۰
۹- گیلان ۲۵۳۰۶۹ ۷ ۱۷۷۰۰۰
۱۰ خراسان جنوبی ۷۶۸۸۹ ۱۵ ۱۱۵۰۰۰
۱۱ کرمان ۳۱۶۴۷۱۸ ۲ ۶۳۰۰۰
۱۲ بوشهر ۱۶۳۴۰۰ ۵ ۵۸۰۰۰
۱۳ اردبیل ۱۲۷۰۴۲۰ ۲ ۲۵۰۰۰
اهل‌سنت تهران و استان‌های مرکزی ۵۰۰۰۰۰
جمعیت اهل‌سنت در کل کشور ۷۵۲۲۵۰۰
کتاب در بخش دوم، مطابق با تقسیم‌بندی ارائه شده، روند مطالعه و پژوهش را در شش فصل پی می‌گیرد:
۱. فصل دوم: “اهل‌سنت شمال غرب و غرب ایران” به بررسی استان‌ها و مراکز سنی‌نشین این ناحیه پرداخته و موضوعاتی مانند ارتباط مذهب با تنوع گویش‌های کردی، تصوف در کردستان و گروه‌های اسلام‌گرای کردستان ایران را مورد بحث قرار می‌دهد. همچنین به حرکت فکری و سیاسی احمد مفتی‌زاده و مکتب قرآن اشاره دارد.
۲. فصل سوم: بررسی اهل‌سنت جنوب کشور.
۳. فصل چهارم: بررسی اهل‌سنت جنوب شرقی و شرق کشور، شامل مباحثی درباره مکتب دیوبندیه، تفاوت دیوبندیه با وهابیت، جمعیت تبلیغ، گروه‌های رقیب و مخالف دیوبندیه، جریان اهل حدیث، مکتب بریلوی و جریان روشنفکری سرسید احمد خان. همچنین به اهل‌سنت ترکمن، شخصیت‌ها و طایفه‌های مذهبی ترکمن‌ها اشاره دارد.
۴. فصل پنجم: بررسی اهل‌سنت شمال و شمال‌شرقی کشور.
۵. فصل ششم: بررسی اهل‌سنت استان‌های مرکزی و پایتخت، و همچنین اهل‌سنت افغان ساکن در ایران به دلیل شمار نسبتا قابل توجه‌شان.
در بخش انتهایی کتاب، برخی داده‌ها و نتایج گردآوری‌شده ارائه شده است:
مساجد اهل‌سنت ایران:
• بیش از ۱۷ هزار مسجد رسمی اهل‌سنت وجود دارد و با احتساب مساجد غیررسمی، تعداد آن‌ها به بیش از ۲۵ هزار می‌رسد.
• استان سیستان و بلوچستان با حدود ۵ هزار و ۸۱۶ مسجد (طبق آمار سال ۱۳۹۵) بیشترین تعداد مسجد اهل‌سنت را دارد.
مدارس و حوزه‌های علوم دینی اهل‌سنت ایران:
• ۳۵۸ مدرسه رسمی
• بیش از ۱۷ هزار طلبه
• ۳ هزار مدرس دینی اهل‌سنت
انتشارات و مجلات اهل‌سنت ایران:
• حدود ۲۰ انتشارات فعال در استان‌های مختلف
• مجلات فعال شامل:
o فصلنامه «ندای اسلام» به سردبیری مفتی محمدقاسم قاسمی و تحت اشراف مولوی عبدالحمید اسماعیل زهی
o اندیشه صلح به سردبیری لقمان ستوده و مدیرمسئولی جمال اسماعیلی
o حبل المتین تحت نظر دبیرخانه شورای برنامه‌ریزی مدارس علوم دینی اهل سنت
o دوفصلنامه پژوهش‌های دینی از معهد عالی علوم اسلامی اهل‌سنت و جماعت جنوب ایران
نمایندگان اهل‌سنت در مجلس شورای اسلامی و خبرگان رهبری:
• اهل‌سنت معمولا بین ۱۸ تا ۲۲ نماینده در مجلس شورای اسلامی دارند.
• اهل‌سنت معمولا سه نماینده در مجلس خبرگان رهبری دارند (دو نماینده از کردستان و یک نماینده از سیستان و بلوچستان).(۶)
***************************
برآورد تحولات جمعیتی شناختی جامعه فرق و مذاهب ایران با توجه به حساسیت‌ها و موانع موجود برای دستیابی به آمار دقیق و تأثیرگذاری آن در حوزه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی اهمیت زیادی دارد. پژوهش‌های میدانی و آماری به‌روز در این زمینه می‌تواند بسیار راه‌گشا باشد، زیرا منابع و داده‌های موجود اندک هستند.
هرچند محدودیت‌های موجود بر سر راه پروژه‌های تحقیقاتی می‌تواند به نقاط ضعف و کاستی‌های داده‌ها منجر شود، اما این پژوهش‌ها به عنوان نخستین گام‌ها در این مسیر ارزشمند هستند و می‌توانند پایه‌ای برای مطالعات دقیق‌تر و استوارتر باشند.
کتاب “اطلس توصیفی اهل‌سنت ایران” به عنوان الگویی ابتدایی در این راستا می‌تواند مفید باشد. این کتاب در تلاش است تا ابعاد مختلف مرتبط با اهل‌سنت از جمله قومیت، جریان‌های اعتقادی، فکری-فرهنگی و حتی گویش و لهجه را مد نظر قرار دهد و داده‌هایی نزدیک‌تر به واقعیت را گردآوری و عرضه کند.
*پینوشت:
۱. مسائلی، مهدی، اطلس توصیفی اهل‌سنت ایران، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۴۰۲، ص. ۱۲
۲. همان، ص. ۱۱
۳. همان، ص. ۱۰
۴. همان، صص. ۱۰-۱۱
۵. همان، ص. ۱۱
۶. شمار نمایندگان اهل‌سنت در مجلس دوازدهم که پس از نگارش این کتاب وارد مجلس شده‌اند، ۲۳ تن می‌باشد. همچنین تعداد نمایندگان جامعه اهل‌سنت در مجلس خبرگان رهبری در انتخابات اسفندماه ۱۴۰۲ به پنج تن افزایش یافته است. از جمله “علی احمد سمی” و “عبدالرحمن عارفی” با کسب بیشترین آرا به عنوان نمایندگان مردم سیستان و بلوچستان و “ماموستا فایق رستمی” و “ماموستا اقبال بهمنی” به عنوان دو منتخب مردم استان کردستان به مجلس خبرگان رهبری راه یافتند.
انتهای پیام
منبع: روشنگر
