بازدیدها: 15

 

مانکجی لیمجی هوشنگ هاتریا، جاسوس انگلیس

 

روسیه در زمان قاجار، از یک طرف برای عقب راندن حکومت عثمانی به دنبال تسلط بر دریای سیاه بود و از سوی دیگر برای دستیابی به هند، سلطه بر دریای خزر را در دستور کار خود داشت. از این رو نبردهای ایران و روسیه بر سر قفقاز آغاز شد. در نتیجه این جنگ ها، ایران شکست خورد و مجبور شد با روسیه صلح کند. قرارداد ننگین ترکمنچای بین ایران و روسیه تزاری، حاصل همین شکست هاست. نگاه روسیه به هند و کسب امتیازات متعدد تجاری و سیاسی در ایران، انگلیس را به تکاپو انداخت تا برای حفظ و گسترش مستعمرات خویش، به دنبال جایگاهی در ایران باشد. دولت انگلستان، برای نیل به این هدف نیاز داشت تا در ابتدا شرایط را برای حضور و اعمال قدرت در ایران، آمده کند. تربیت و فرستادن جاسوس های متعدد از جمله مانکجی لیمجی هوشنگ هاتریا نیز به همین دلیل است.

 

 

مانکجی لیمجی هوشنگ هاتریا و ارتباط با بهائیان

 

مسئله ارتباط مانکجی با حسینعلی نوری امری است که به کرار در تاریخ ثبت شده و در آن شکی نیست. این موضوع از طرف بهائیان هم آشکارا مورد تأیید قرار می گیرد. بهائیان می گویند، مانکجی که تبعه انگلیس بود، از طریق بغداد وارد ایران شد. اما پیش از ورود به ایران، در بغداد با بهاء ملاقات نمود و محب او شد. (1)

به تصدیق بهائیان، مانکجی لیمجی هوشنگ هاتریا که علاقه وافری به سره نویسی داشت، میرزا ابوالفضل گلپایگانی از بزرگان و اکابر بهائیت را که از جمله سره نویسان فارسی بود، برای تدریس زبان فارسی سره در مدرسه زرتشتیان به کار گرفت. در حقیقت، یکی از سران بهائیت در این دوره به استخدام مانکجی در آمد و به نام آموزش کودکان زرتشتی و در قالب سره نویسی به تبلیغ بهائیت در میان زرتشتیان پرداخت. از میان شاگردان مدارس به ظاهر زرتشتی در این زمان می توان به افرادی همچون استاد جوانمرد و ملا بهرام اشاره نمود. (2)

این مسئله، خشم جامعه زرتشتی را برانگیخت. در واقع، نفوذ بهائیان در میان زرتشتیان منجر به بی توجهی نسبت به دستوران و موبدان زرتشتی شد. بعدها در انجمن ناصری نیز که برای به حاشیه راندن موبدان زرتشتی تأسیس شد، اکثریت اعضای آن در ابتدا، بهائی بودند. از این رو برخی از بزرگان زرتشتی شروع به نامه نگاری و اعتراض نمودند. همین امر سبب شد تا انجمن اکابر پارسیان، دیگر مبلغی برای مخارج مدرسه یزد نفرستاد.

رویکرد مأموران حکومت ناصرالدین شاه نیز گویای این است که آن ها هم به روابط مانکجی لیمجی هوشنگ هاتریا با بهائیان مشکوک شده بودند. به همین دلیل نیز برخی از افرادی که به منزل مانکجی رفت و آمد داشتند را دستگیر کردند و مورد بازجویی قرار دادند. از جمله این افراد می توان به میرزا ابراهیم، پسر ابوالحسن خان ایلچی، مشهدی نصرالله تنباکو فروش و میرزا ابوالفضل گلپایگانی اشاره نمود. (3)

البته نمی توان ادعا کرد که مانکجی، خود نیز بهائی شده بود. این مسئله که وی از طریق میرزا ابوالفضل گلپایگانی با بهاء در ارتباط بود و با او نامه نگاری می کرد، مشخص است. این نامه ها که حاوی پرسش هایی از بهاء و پاسخ های وی به مانکجی است، در لوحی به نام «لوح مانکجی» در دست است (4). اما با این وجود، شواهدی نیز وجود دارد که گویای تغییر کیش وی می باشد:

“خدمت صاحب یگانه سلام برسانید. ان شاالله در این دار فانی به امری فائز شوند که عرف بقاء از او منقطع نشود… . آن چه الیوم برازنده ایشان است، آن که پیش رو واقع شوند و جمیع فارسیان را آگاه نمایند و به راه راست (5) کشانند. این جامعه بدیع نورانی ان شاالله موافق است از برای هیکل ایشان“. (6)

 

 

کلام آخر

مانکجی لیمجی هوشنگ هاتریا را می توان جاسوسی موفق نامید. وی ابتدا خود را دلباخته ایران و هم کیشان زرتشتی خود نشان داد، سپس از این طریق، جایگاه قابل توجهی در میان زرتشتیان یافت. اما مناسبات و ارتباطات مانکجی به جامعه زرتشتی منحصر نمی شد. این عامل انگلیس، آن قدر در امر تعامل با اقشار مختلف جامعه مهارت داشت که علاوه بر نفوذ در میان جامعه زرتشتی، توانست بهائیان، برخی از مسلمانان و حتی شخص ناصرالدین شاه قاجار را نیز مجذوب خود نماید. همین امر نیز سبب شد تا بدان جا پیش رود که با وجود این که تبعه کشوری بیگانه بود، در ایران به تأسیس مدرسه بپردازد و تاریخ این کشور را آن گونه که برای انگلستان رضایت بخش است، تغییر دهد.

 

موضوعات مرتبط:

مانکجی لیمجی هاتریا، جاسوس انگلیس (بخش اول)

مانکجی لیمجی هاتریا، جاسوس انگلیس (بخش دوم)

منجی در آیین زرتشت (بخش اول)

مانکجی لیمجی هاتریا، جاسوس انگلیس (بخش سوم)

مانکجی لیمجی هاتریا، جاسوس انگلیس (بخش چهارم)

منجی در آیین زرتشت (بخش دوم)

مانکجی لیمجی هوشنگ هاتریا، جاسوس انگلیس (بخش پنجم)

مانکجی لیمجی هوشنگ هاتریا، جاسوس انگلیس (بخش ششم)

 

 

پی نوشت ها:

1) مهرابخانی، روح الله (بی تا)، شرح‌ احوال‌ ميرزا ابوالفضائل، با مقدمه‌ عبدالحميد اشراق‌ خاوری، مطبوعات‌ امری، صص‌ 55-57.

2) همان، ص 58.

3) آیتی، عبدالحسین (1326)، کشف الحیل، تهران ، ج 3، چاپ سوم، ص33-35.

4) برای مشاهده لوح مانکجی به دریای دانش، چاپ 1985، ص 2-10، مراجعه شود.

5) منظور مانکجی لیمجی از راه راست، مسلماً فرقه بهائیت است.

6) یاران پارسی، 155 بدیع، 1998 میلادی، ص 23-24.

 

منابع:

• آبادیان، ح. (1383)، ریپورترها و تحولات تاریخ معاصر ایران، فصل نامه مطالعات تاریخی، شماره دوم، ص 139-193
• نائبیان، ج.، علی پور سیلاب، ج. (1389)، مانکجی لیمجی و جامعه زرتشتیان ایران در عصر قاجار، فصل نامه علمی پژوهشی تاریخ نامه ایران بعد از اسلام، سال اول، شماره اول، ص 129-160
• بویس، م. (1364)، مانکجی لیمجی هاتریا در ایران، هاشم، ر. (مترجم)، چیستا، شماره بیست و ششم
• نائبیان، ج.، علی پور سیلاب، ج. (1391)، مدارس زرتشتیان در دوره قاجار، جستارهای تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال سوم، شماره اول، ص 109-133
• هاشمیان، ه. (1389)، استفتائات مانکجی از آیت‌الله شیخ ‌مرتضی ‌انصاری، پیام بهارستان، سمال دوم، شماره هفتم، ص 465-482
• Piri, M. (2011), Role of Iranian in the formation of political relations between Iran and Britain during the period of Fath Ali Shah Qajar, Journal of Subcontinent Research, Vol. 3, No. 7, PP. 117-136

 

نویسنده: زهرا کامکار