بازدیدها: 3
زمینه های پیدایش بابیت و بهائیت در ایران (بخش اول)
بی شک مسئله ظهور عقاید و تفکرات جدید، چه از نوع حق و چه گونه باطل آن متأثر از بستری مناسب است. همین امر در رابطه با پیدایش فرقه های بابیت و بهائیت در ایران نیز وجود دارد. به طور کلی می توان زمینه های پیدایش این دو فرقه در ایران را به دو دسته تقسیم نمود: زمینه های داخلی، زمینه های خارجی. در این بخش از نوشتار پیش رو تلاش بر آن است که زمینه های داخلی ظهور این دو فرقه بدیع در ایران مورد بررسی قرار گیرد.
زمینه های داخلی پیدایش بابیت و بهائیت در ایران
شاید بتوان دوران حکومت قاجار را «عصر افول عزت و استقلال ایران» نامید. این دوران مصادف است با ضعف و وابستگی پادشاهان و در نتیجه واگذاری منابع و ثروت های این سرزمین به دولت های بیگانه. در همین زمان است که قراردادهای ننگینی از جمله گلستان و ترکمنچای با دولت های غربی و شرقی رقم می خورد. از این رو می توان عوامل داخلی پیدایش فرقه های بابیت و بهائیت در این دوران را به چند دسته تقسیم نمود:
عامل فرهنگی
در دوره سلطنت قاجار، بیش از 90 درصد از مردم ایران بی سواد بودند. همین امر سبب می شد که برخی از مردم، به راحتی در برابر خرافه ها و حتی عقاید انحرافی قدرت تشخیص نداشته و به راحتی تسلیم گردند. این فقر فرهنگی موجب شد تا زمانی که علی محمد شیرازی و پس از آن حسینعلی نوری دعوت خود را آغاز نمودند، بخشی از مردم متوجه ایرادات فاحش آن ها نشده و جذب آنان شوند.
عامل اقتصادی
در این دوران، کشور در وضعیت اقتصادی اسفباری به سر می برد. قحطی های گسترده در نقاط گوناگون ایران، فراگیری بیماری های واگیردار از قبیل وبا و طاعون و همچنین بروز جنگ های داخلی و خارجی متعدد سبب شد که هزاران نفر جان خود را از دست دهند. این مسئله باعث تضعیف روحیه بازماندگان نیز می شد. در چنین شرایطی، مردم آسیب دیده که روحیه خود را از دست داده بودند، نیازمند کسی بودند که در قالب منجی ظهور کند و نجات و خوشبختی را برای آن ها به ارمغان آورد.
عامل اجتماعی
مسائل اجتماعی موجود در آن دوران، یکی دیگر از زمینه های پیدایش بابیت و بهائیت در ایران به شمار می رود. برقراری ارتباط با دیگر کشورها، مردم را با حرکت های اجتماعی در دیگر نقاط جهان آشنا نمود. این آشنایی سبب شد تا در ایران نیز جنبش های اصلاحی برای مقابله با استبداد پادشاهان خودکامه و همچنین به منظور تلاش برای ایجاد نوآوری های مذهبی صورت پذیرد. در نتیجه همین طرز تفکر، فرقه هایی همچون شیخیه، بابیت و بهائیت نیز دوشادوش مکاتب سکولار آن زمان شکل گرفتند و در مقابل حرکت های احیاگر سنت های ملی دینی قد علم کردند.
عامل سیاسی
زمینه دیگر برای ظهور و تداوم فرقه بابیت و بهائیت، مسائل سیاسی است. نظام پادشاهی قاجار از یک طرف با منش مستبدانه خود، حقوق مردم را پایمال می کرد و از طرف دیگر به دلیل ضعف موجود در دستگاه حکومت، مملکت را به حراج می گذاشت. در حقیقت، شکست های نظامی و سیاسی ایران در برابر دولت های غربی و شرقی، سبب نابودی بخش عمده ای از سرمایه این کشور شد. در این میان، درباریان برای جبران این نقیصه، بجای کاهش خوش گذرانی های خود به رشوه گیری و گرفتن مالیات مضاعف از مردم روی آوردند. همین نادیده انگاشتن مردم و بی بندوباری شاهزادگان و درباریان در چپاول منابع ارزشمند کشور و چپاول مردم موجب شد که برخی به ستوه بیایند و به سادگی جذب ادعاهای دروغین مهدویت بعضی افراد شوند.
عامل دینی
در دوران قاجار، مراجع تقلید از چنان جایگاه برجسته ای در میان مردم برخوردار بودند که با فرمان حرمت تنباکوی میرزا رضای شیرازی، حتی زنان دربار نیز قلیان ها را شکستند. این مسئله موجبات آزار حکومت را فراهم می کرد. پادشاهان قاجار به دلیل ماهیت خودکامه و مستبد خود، هیچ گاه قدرت و اقتدار نهادهای دینی را برنتابیده و تلاش می کردند در جهت تضعیف آن ها اقدام نمایند. همین امر نیز دلیل علاقه و ارادت ظاهری فتحعلی شاه قاجار به شیخ احمد احسایی، بنیان گذار فرقه شیخیه بود. این فرقه در حقیقت به عنوان اصلی ترین زمینه فکری و عقیدتی پیدایش بابیت و پس از آن بهائیت تصور می شود. این امر بدان سبب است که علی محمد شیرازی، مؤسس فرقه بابیت، یکی از شاگردان بلاواسطه سید کاظم رشتی (1) است. در حقیقت، فرقه شیخیه در نگاه فتحعلی شاه، به عنوان بستری مناسب تصور می شد که می توانست جایگاه مراجع تقلید شیعه را در میان مردم تضعیف نماید.
ادامه دارد…
موضوعات مرتبط:
علی محمد شیرازی کیست؟ (بخش دوم)
ارزش کلام علی محمد باب در نظر خود وی
پی نوشت ها:
1) سید کاظم رشتی، جانشین شیخ احمد احسایی، بنیان گذار فرقه شیخیه است.
منابع:
- رضانژاد، ع. (1382)، شیخیه بستر پیدایش بابیت و بهائیت، انتظار، شماره چهارم
- محمدی، ع. (1388)، بهائیت ;تاریخچه، اعتقادات و وضعیت کنونی، مجله معارف، شماره شصت و نهم
- شکراللهی طالقانی، ا. (1386)، خشت اول: بازشناسی و بازخوانی اسناد و نسخه های توبه نامه
